Javaanse neushoorn

De grootste bedreiging voor de Javaanse neushoorn is de zeer kleine omvang van de resterende populaties. Dit leidt tot inteelt en verlies van genetische variatie en vitaliteit. De twee leefgebieden waar Javaanse neushoorns nog voorkomen zijn veilig, maar veel te klein om de soort op de lange termijn te laten overleven.

Behalve stroperij zijn ook de vernietiging van de leefgebieden en verlies door landbouw en ontwikkeling bedreigingen voor de neushoornpopulaties. Habitat is over het algemeen nog steeds geen beperkende factor, maar geen van de twee overgebleven leefgebieden is groot genoeg om een significante groei van de neushoornpopulatie mogelijk te maken, nu of in de toekomst. Herstel van de populatie Javaanse neushoorns in gebieden waar ze zijn uitgeroeid en verjonging van hun leefgebieden zijn essentiële onderdelen van de instandhoudingsstrategie voor deze soort.

Fysieke kenmerken

Grootte: de Javaanse neushoorn is een kleiner en lichter familielid van de grotere eenhoornige neushoorn. Hij heeft een schofthoogte van 1,4 tot 1,7 meter. Er is niet veel verschil in grootte tussen mannetjes en vrouwtjes. Uit informatie die is verzameld in Ujung Kulon en uit museumskeletten valt te concluderen dat vrouwtjes mogelijk iets groter zijn dan mannetjes.

Gewicht: de Javaanse neushoorn is qua grootte vergelijkbaar met de Afrikaanse zwarte neushoorn, hoewel slechts enkele dieren zijn gewogen. Het gewicht varieert tussen 900 en 2.300 kg.

Levensverwachting: de Javaanse neushoorns wordt in het wild naar schatting gemiddeld 35 tot 40 jaar oud.

Huidskleur: de Javaanse neushoorn heeft een grijze of grijsbruine huid, bijna zwart als die nat is, met roze kleuring in de plooien.

De hoorn: de Javaanse neushoorn heeft één enkele hoorn, grijs of bruinachtig van kleur, die meestal minder dan 20 cm lang is. Mannetjes hebben een grotere hoorn en veel vrouwtjes, vooral in Ujung Kulon, hebben géén hoorn of slechts een kleine knop op de neus. De langste hoorn ooit aangetroffen is slechts ongeveer 27 cm lang en bevindt zich in het British Museum in Londen. De hoorn heeft dezelfde hoornstructuur als paardenhoeven groeit weer aan als die afbreekt. Hij wordt niet gebruikt om te vechten, maar om modder van de zijkanten van modderpoelen te schrapen, eetbare planten omlaag te trekken en om de kop en neus te beschermen in dichte begroeiing.

Tanden: net als alle Aziatische neushoorns heeft de Javaanse neushoorn lange, scherpe, dolkvormige onderste snijtanden. Hij gebruikt die bij gevechten, waarin ze diepe wonden kunnen maken. De Javaanse neushoorn heeft ook twee rijen van zes sterke, brede en laag gekroonde kiezen aan elke kant. De glazuurranden op deze tanden snijden de houtachtige delen van hun voedsel in stukken van 1-2 cm lang. In de loop der jaren slijten de tanden af tot ondiepe schotels, waardoor het voor oudere neushoorns moeilijker wordt om hun voedsel te kauwen.

Zintuigen: de Javaanse neushoorn kan goed ruiken en heel goed horen, maar hij is nogal bijziend.

Onderscheidende kenmerken: de Javaanse neushoorn heeft een lange puntige bovenlip, die helpt bij het grijpen van voedsel. Alle grazende neushoornsoorten hebben zo’n grijplip: ook de Afrikaanse zwarte neushoorn en de grote eenhoornige en Sumatraanse neushoorns. Wat betreft de andere Aziatische neushoorns: er zijn twee huidplooien die het lichaam omcirkelen: achter de voorpoten en voor de achterpoten. Ook zijn er horizontale plooien onderaan op de poten. De nekplooien zijn minder groot dan die van de grote eenhoornige neushoorn, maar twee ervan lopen door over de achterkant van de nek en vormen een karakteristiek ‘zadel’ op de nek en schouder. De huid is bedekt met een mozaïekpatroon, waardoor die geschubt lijkt.

Sociaal gedrag en territorium

Sociaal gedrag: de Javaanse neushoorn is meestal solitair, behalve vrouwtjes met kleine kalveren of tijdens ‘verkering’. Soms vormen jonge dieren enige tijd paren of kleine groepen.

Mannelijk territorium: de mannetjes in Ujung Kulon hebben territoria van 12 tot 20 km², die slechts marginaal andere mannelijke territoria overlappen. Er zijn geen aanwijzingen dat ze hun territorium daadwerkelijk verdedigen met territoriumgevechten, zoals wel gebeurt bij andere neushoornsoorten. Het mannetje van de Javaanse neushoorn markeert zijn territorium langs de hoofdpaden met urine, uitwerpselen, gleuven in de grond en verwrongen jonge boompjes

Vrouwelijk territorium: het gebied van een vrouwtje in Ujung Kulon is veel kleiner (3-14 km²) en de vrouwelijke territoria overlappen elkaar aanzienlijk.

Paring en hofmakerij: de Javaanse neushoorn kent een korte periode van hofmakerij rond de tijd dat een vrouwtje ‘tochtig’ is. Dit is over het algemeen ook de enige keer dat een volwassen mannetje en een volwassen vrouwtje met elkaar omgaan.

Geurmarkering: mesthopen dienen als communicatiepunt, hoewel de grote latrines van de grote eenhoornige neushoorn niet voorkomen, waarschijnlijk vanwege de veel lagere natuurlijke dichtheid van de Javaanse neushoornpopulatie. Anders dan de Sumatraanse neushoorn krabt de Javaanse neushoorn niet met de achterpoten in de mest en schoppen ze die niet in de struiken. Ze slepen soms enkele meters met een achterpoot om de gleuf te markeren met de afscheiding van de voetklieren. Visuele kenmerken van de Sumatraanse neushoorn in de vorm van verwrongen jonge boompjes zijn ook onbekend bij Javaanse neushoorns.

Geluiden en roepen: de Javaanse neushoorn is niet erg vocaal, in elk geval veel minder dan de Sumatraanse neushoorn. Er zijn maar een paar kreten geregistreerd. Net als bij andere neushoornsoorten, speelt indirecte communicatie via mest, urine en gleuven, geparfumeerd met de afscheidingen van de voetklieren, een prominentere rol.

Draagtijd: de draagtijd van het Javaanse neushoornvrouwtje wordt geschat op 16-19 maanden.

Leefgebied en habitat

Huidige leefgebied: de Javaanse neushoorn leeft in een enkele populatie op het schiereiland Ujung Kulon op West-Java (Indonesië). Hier heeft de neushoornpopulatie zich vrij goed hersteld van minder dan dertig exemplaren in 1967 tot tussen de vijftig en zestig in 1980. Sindsdien stagneert de populatie of neemt zelfs langzaam af. De huidige schatting is rond de 76 dieren.

Historisch leefgebied: de Javaanse neushoorn kwam ooit vrij algemeen voor in een groot deel van Zuidoost-Azië, van nabij Calcutta in India, in heel Bangladesh, Zuid-China, Laos, Vietnam, Cambodja, Myanmar, Thailand, schiereiland Maleisië, Sumatra tot in het westen van Java. Zo’n 12.000 jaar geleden kwam hij ook voor in Borneo en tot zo’n 2.000 jaar geleden door grote delen van China.

Habitat: de Javaanse neushoorn leefde vroeger in allerlei tropische landschappen, zowel laagland als hoogland, van de mangroven van de Sunderbans in India en Bangladesh, de bergen van Zuid-China tot de submontane struiken op de hoogste vulkanen van Java. De Javaanse neushoorn had waarschijnlijk een groter ecologisch bereik dan zijn grotere familielid, de grote eenhoornige neushoorn, of de Sumatraanse neushoorn.

Dieet: het dieet van de Javaanse neushoorn onderscheidt zich door de grote diversiteit: honderden soorten eetbare planten. Ongeveer 40 procent van het gegeten voedsel is afkomstig van enkele bij deze neushoorn favoriete en veel voorkomende plantensoorten. De Javaanse neushoorn eet vooral bladeren, jonge scheuten en twijgen. De meeste planten die de neushoorn eet, groeien op plaatsen zonder schaduw, in vegetatie zonder hoge bomen, openingen ontstaan door omgevallen bomen en struikgewas zonder bomen. Op deze schaduwvrije plaatsen groeien gemiddeld betere eetbare planten. Javaanse neushoorn voedt zich zelden in vegetaties waarin de hoeveelheid beschikbaar voedsel klein is.

Bos: ondanks zijn voorkeur om zich te voeden in vegetaties zonder hoge bomen, is de Javaanse neushoorn waarschijnlijk afhankelijk van de aanwezigheid van bos. Bos biedt bescherming tegen de zon en de watervoorziening is minder onregelmatig in het bos dan erbuiten. Ook brengen de bomen in het bos veel jonge boompjes voort, die door de neushoorn worden gegeten. De optimale habitat van de Javaanse neushoorn lijkt wat betreft vegetatietypes daarom een mozaïek van open plekken afgewisseld met stukken bos. Dit soort habitat is wijd verspreid in Ujung Kulon.

Modderpoelen: de Javaanse neushoorn brengt een groot deel van de dag door in modderpoelen. Hij maakt gebruik van tijdelijke poelen en plassen, die hij uitdiept met de poten en de hoorn. Modderpoelen zijn essentieel voor temperatuurregulatie, de conditie van de huid van de neushoorn en om zich te ontdoen van parasieten die op de neushoorn leven en bijtende insecten.

Zoutlikstenen: de zoutlikstenen die zo dominant zijn in de ecologie van de Sumatraanse neushoorn, zijn onbekend in Ujung Kulon. Maar het is bekend dat Javaanse neushoorns soms zeewater drinken. Waarschijnlijk gebruikte de Javaanse neushoorn in andere delen van zijn voormalige leefgebied ook likstenen.

Andere interessante feiten

Vietnam: de Javaanse neushoorn werd in oktober 2011 uitgestorven verklaard in het Cat Loc-gedeelte van het Cat Tien National Park in Vietnam. De laatste paar Javaanse neushoorns in Vietnam waren heel klein, met een schofthoogte van niet meer dan 1,2 meter, en waarschijnlijk met een gewicht dat vergelijkbaar is met dat van een Sumatraanse neushoorn: minder dan 800 kg.

Afname van de populatie: de Javaanse neushoorn vertoonde de meest dramatische achteruitgang van alle drie Aziatische neushoornsoorten. Rond 1930 leefden Javaanse neushoorns alleen nog op Ujung Kulon, een klein schiereiland op het meest westelijke puntje van Java, en in een paar kleine geïsoleerde populaties in Vietnam en mogelijk Laos en Cambodja.

Het is een mysterie: toen de eerste natuuronderzoekers zich in de Zuidoost-Aziatische bossen waagden, was de Javaanse neushoorn al zeer zeldzaam. Er is niet veel bekend over zijn gedrag en ecologie buiten de enige overgebleven levensvatbare populatie, die zich misschien niet eens in ideale omstandigheden of typisch leefgebied bevindt.

Mogelijkheden voor de toekomst: met voortdurende strikte bescherming van zowel de resterende neushoorns als hun leefgebied, en met actieve verplaatsing en vestiging van nieuwe populaties in geschikte en veilige habitats, zouden de populaties zich in de komende 150 jaar uiteindelijk moeten kunnen herstellen tot ten minste 2.000-2.500 exemplaren – dat is het aantal dat populatiebiologen zien als minimum voor het voortbestaan van de soort op de lange termijn.

Spijsvertering: alle neushoorns gebruiken micro-organismen in het laatste deel van de darm om onverteerbare bestanddelen van het voedsel af te breken. Ze hebben een grote, ruime blinde én dikke darm.

Dierentuinen: zeer zelden hielden dierentuinen Javaanse neushoorns. De laatste Javaanse neushoorn stierf in Adelaide Zoo, Australië, in 1907. Tijdens zijn leven werd hij gepresenteerd als een grote eenhoornige neushoorn!

Foto & fact credits: savetherhino.org